Bàn về hình tượng nhân vật Đăm Săn trong sử thi Tây Nguyên: Đăm Săn là anh hùng

Bài viết

  Trải qua hàng ngàn năm lịch sử, từ thời xa xưa cho đến nay, văn học đã xuất hiện và gắn bó với con người như một sự trợ giúp linh hồn, gửi gắm những ước mơ khát 

vọng. Sử thi, loại hình văn học hình thành ngay trong buổi đầu của đời sống cộng đồng cũng không nằm ngoài vai trò này.Từ bao đời nay, người Ê-Đê đã cùng quây quần bên bếp lửa, nghe không chán từ đêm này qua đêm khác “khan Đăm Săn”, bài ca về người tù trưởng anh hùng của dân tộc mình với những chiến công hiển hách trong xây dựng phát triển buôn làng và bảo vệ buôn làng chống lại bao kẻ thù hung hãn. Trong chiến công lừng lẫy ấy, ngất ngây lòng người vẫn là đoạn trích “Chiến thắng Mtao-MXây”, chứng tỏ tài năng, bản lĩnh, lòng dũng cảm phi thường và sức mạnh vô địch của Đăm Săn. Có ý kiến cho rằng Đăm Săn là người anh hùng quân sự, ý kiến khác lại cho rằng là người anh hùng văn hóa.

  Sử thi là những tác phẩm có dung lượng lớn, nếu diễn xướng phải mất vài đêm mới hết. Diễn xướng sử thi đòi hỏi một thời điểm, một không gian đặc biệt phù hợp. Môi trường sinh hoạt quen thuộc của diễn xướng sử thi là môi trường lễ hội để đảm bảo tính linh thiêng và không khí cộng đồng. Vì vậy, nhân vật trung tâm của sử thi bao giờ cũng là những người anh hùng có tầm vóc kì vĩ đại diện cho sức mạnh cộng đồng, được nhân dân tôn sùng, ngưỡng vọng. Sử thi anh hùng Tây Nguyên thường là là những loại sử thi miêu tả sự nghiệp, chiến công của các anh hùng trong khung cảnh có sự kiện lớn mang ý nghĩa trọng đại đối với cộng đồng như: Sử thi Đăm Săn, Xinh Nhã, Đăm Noi, Khinh Dú…

 Sử thi Đăm Săn là câu chuyện về người anh hùng Đăm Săn trong công cuộc khai phá, mở rộng bờ cõi, xây dựng và bảo vệ cộng đồng. Đăm Săn đã chinh phục tự nhiên, chiến đấu với kẻ thù để giữ vững sự bình yên , thịnh vượng của bộ tộc. Đoạn trích Chiến thắng Mtao Mxây là cuộc giao chiến  giữa Đăm Săn và Mtao Mxây, Mtao Mxây nhân lúc Đăm Săn cùng tôi tớ lên rẫy đến cượp vợ Đăm Săn. Thông qua câu chuyện cượp vợ, chiến đấu để giành lại vợ là danh dự của người anh hùng, là hạnh phúc gia đình, là sứ mệnh của người anh hùng phải bảo vệ cuộc sống bình yên, đem lại sự phồn thịnh cho thị tộc. Quyền lợi cá nhân luôn gắn liền với quyền lợi cộng đồng.

 Chiến tranh là đề tài chính nổi bật của sử thi. Người anh hùng trước tiên phải là người anh hùng trong chiến trận và luôn luôn chiến thắng. Từ vẻ bề ngoài cho đến phẩm chất bên trong, từ việc làm cho đến hành động lời nói, Đăm Săn luôn thể hiện là anh hùng trong chiến đấu bảo vệ bộ tộc tiêu biểu cho lý tưởng, sức mạnh của cả cộng đồng. Tuy nhiên bên cạnh đề tài chiến tranh, thì hôn nhân và lao động cũng là những đề tài chính trong sử thi. Thông qua câu chuyện hôn nhân  và lao động ta thấy được lí tưởng về cuộc sống hòa hợp, hạnh phúc. Nhà nghiên cứu văn hóa Hoàng Ngọc Hiến đã cho rằng: Đăm Săn là một nhân cách toàn vẹn và hết sức phong phú: Đăm Săn vừa là anh hùng quân sự, vừa là anh hùng văn hóa là một người tình thắm thiết và một người chồng tình nghĩa, là một tù trưởng giỏi giang, đồng thời là một người lao động cần mẫn một người chỉ huy có uy tín và một chiến sĩ gan dạ…

   Nét đẹp được ghi nhận trước tiên của Đăm Săn trong lễ ăn mừng chính là nét đẹp về ngoại hình và sức mạnh. Chàng được miêu tả với vẻ đẹp và sức mạnh của một vị thần. Người Ê-đê ca ngợi Đăm Săn là một dũng tướng chắc chết mười mươi cũng không lùi bước. Mình quấn chéo một tấm mền chiến, tai đeo nụ, sát bên mình nghênh ngang đủ giáo gươm, đôi mắt long lanh như chim ghếch ăn hoa tre, bắp chân chàng to bằng cây xà ngang, bắp đùi chàng to bằng ống bễ, sức chàng ngan sức voi đực, hơi thở chàng ầm ầm tựa sấm dậy, chàng nằm sấp thì gãy rầm sàn, chàng nằm ngửa thì gãy xà dọc. Bằng nghệ thuật miêu tả, so sánh gần gũi, cụ thể với nhiều chi tiết hết sức sinh động, kết hợp với nghệ thuật trì hoãn sử thi và cách nói phóng đại sử thi, người dân Tây Nguyên đã biến người anh hùng của họ thành một vị thần với tất cả sức mạnh hội tụ từ núi rừng, vũ trụ. Sức mạnh của chàng được so sánh với những gì mạnh nhất, đẹp nhất của thiên nhiên. Vốn ngang tàng từ trong bụng mẹ, trải qua bao cuộc chiến, Đăm Săn đã lớn lên và trở thành chiến thần. Chàng có tất cả vẻ đpẹ cũng như sức mạnh của thần linh qua trí tưởng tượng bay bổng kì diệu và lòng yêu mến vô hạn của người Tây Nguyên. Không chỉ có sức mạnh dũng mãnh chàng còn có vẻ đẹp lãng mạn: Chàng nằm trên võng, tóc thả trên sàn, hứng tóc chàng ở dưới đất là một cái nong hoa, đầu đội khăn nhiễu, vai mang mũ hoa, chàng ăn không biết no, uống không biết say, trò chuyện không biết chán. Toát lên từ câu chữ một chàng Đăm Săn hòa đồng, vui vẻ. Không hề phân biệt địa vị cao thấp giàu hèn. Đăm Săn là biểu tượng hài hòa giữa cái đẹp dữ dội của núi rừng, vũ trụ với cái đẹp êm ả, lãng mạn của tâm hồn người Tây Nguyên. Cái đẹp ấy vừa có sự cao cả, kì vĩ của người anh hùng lại vừa có nét kì diệu, đậm đà bản sắc Tây Nguyên.

 Đoạn trích Chiến thắng Mtao Mxây chứng tỏ tài năng, bản lĩnh, lòng dũng cảm phi thường và sức mạnh vô địch của Đăm Săn trong chiến đấu bảo vệ danh dự bản thân cũng là danh dự của buôn làng. Đối với người Ê-đê theo chế độ mẫu hệ, việc vị kẻ thù cướp mất vợ là nỗi nhục của cả cộng đồng. Chiến thắng Mtao Mxây là lần thứ hai Đăm Săn phải chiến đấu với kẻ thù để chứng tỏ sự hùng mạnh của Đăm Săn. Chàng phải đối mặt với kẻ thù hung hãn và cũng có sức mạnh phi thường không kém.

Vẻ đẹp Đăm Săn hiện rõ ngay từ khi chàng bước chân vào lãnh địa của Mtao Mxây. Tù trưởng Sắt hung bạo, dù kiêu căng, ngạo mạn nhưng rồi cũng phải e dè trước sự hiện diện của Đăm Săn. Hình ảnh Đăm Săn cùng những người bạn đồng minh của chàng hiện lên dưới mắt kẻ thù thật dũng mãnh với khố màu sặc sỡ, đầu đội khăn đẹp cùng khí thế hừng hực gươm sáng như mặt trời. Thân hình như quả dưa, ở thế chờ sẵn như con sóc. Mắt sáng gấp đôi gấp ba mắt thường. Hình ảnh so sánh thật đặc trưng đã làm đậm nét phi thường của người anh hùng, tư thế ấy lại gắn liền với hành động thách thức chặt ống tre thành ba khúc, xô đổ hàng rào hàm chứa sức mạnh tuyệt luân của chàng. Khi giáp chiến cùng Đăm Săn, dù Mtao Mxây cũng rất dũng mãnh nhưng vẫn lộ ra sự khiếp sợ trước Đăm Săn. Lời nói của hắn với chàng lộ ra sự hèn nhát “đừng đâm ta khi ta đang đi xuống đó nghe”. Đáp lại, Đăm Săn đã bộc lộ rõ sự khinh bỉ kẻ thù bằng tư thế đường hoàng của mình: Sao ta lại đâm người khi người đang đi xuống nhỉ? Người xem, đến con lợn nái của nhà ngươi dưới đất, ta cũng không thèm đâm nữa là!

 Cuộc đối đầu của Đăm Săn với Mtao Mxây là cuộc đối đầu giữa hai tù trưởng dũng mãnh. Phẩm chất anh hùng theo cách nhìn sử thi là sự chiến thắng bằng sức mạnh và sự can đảm. Cuộc đối đầu sinh tử ấy không có chổ dung thân cho kẻ nào hèn nhát. Để thể hiện cuộc giao chiến giữa hai tù tưởng, tác giả dân gian đã sử dụng triệt để phương pháp so sánh tương phản, cấu trúc ngôn ngữ trùng điệp, lối so sánh sinh động, phép cường điệu, phóng đại nhằm nêu bật sự vượt trội của Đăm Săn về mọi phương diện. Trong tình cảm tôn vinh người anh hùng của buôn làng, mọi cử chỉ, ngôn ngữ, hành động của Đăm Săn đều nổi bật, vượt trội hơn kẻ thù.

 Chúng ta cùng được chứng kiến màn thi tài múa khiên thú vị: Mtao Mxây thể hiện sự khoác lác khi lời nói của hắn được chứng minh bằng tiếng khiên kêu lạch xạch như quả mướp khô. Khi Mtao Mxây múa khiên, Đăm Săn vẫn bình tĩnh, không hề run sợ, đứng yên không nhúc nhích. Khi chưa thấy Đăm Săn múa khiên, Mtao Mxây còn huyênh hoang: Thế ngươi không biết ta đây là một tướng đã đi đánh thiên hạ, bắt tù binh đã quen đi xéo nát đất đại thiên hạ hay sao?

 Đăm săn đã dập tắt nhuệ khí của hắn bằng sức mạnh phi thường trong màn múa khiên độc đáo. Ngôn ngữ sử thi khoa trương sức mạnh ấy ngang sức mạnh của tự nhiên: Một lần xốc tới, chàng vượt một đồi tranh. Một lần xốc tới nữa, chàng vượt một đồi lồ ô. Chàng chạy vun vút qua phía đông, vun vút qua phía tây. Lần múa khiên thứ hai của chàng còn ghê gớm hơn bởi dồn chứa sức mạnh trừng phạt lên Mtao Mxây: Chàng múa trên cao, gió như bão. Chàng múa dưới thấp, gió như lốc…khi chàng múa dưới thấp vang lên tiếng đĩa khiên đồng. Khi chàng múa trên cao, vang lên tiếng đĩa khiên kênh. Khi chàng múa nước kiệu, quả núi ba lần rạn nứt, ba đồi tranh bật rễ bay tung. Còn Mtao Mxây thì thể hiện sự kém cỏi cả về thể xác lẫn tinh thần: Bước cao bước thấp, chạy hết bãi tây sang bãi đông. Hắn vung dao chém phập một cái, nhưng chỉ vừa trúng một cái chao cột trâu.

 Đăm Săn không hề đơn độc trong cuộc chiến vì danh dự này. Chính nghĩa thuộc về chàng khi các tù trưởng hùng mạnh giúp chàng giành lại người vợ yêu quý. Sức mạnh của Đăm Săn còn có được nhờ sự trợ lực của người vợ HNhị khi nàng ném trầu cho chàng để sức lực chàng tăng lên gấp bội. Đồng thời, chàng còn được sử trợ giúp của ông trời. Người anh hùng sử thi luôn có mối quan hệ với lực lượng siêu nhiên. Trời đã giúp chàng đánh rơi áo giáp của Mtao Mxây. Điều này thể hiện dấu ấn của tư duy thần thoại còn in đậm trong sử thi . Nhưng ông trời cũng là người trợ giúp và mách nước còn quyết định  vẫn nằm ở hành động của người anh hùng. Khi không còn giáp sắt, hắn thật thảm hại và hèn nhát. Đăm Săn kết liễu kẻ thù trong sự cầu xin một cách nhục nhã của Mtao Mxây. Đòi lại danh dự, giành lại được vợ, chính nghĩa đã thuộc về Đăm Săn. Chiến thắng được tôn vinh, chàng thêm quyền uy, thêm nhiều chiêng núm, chiêng bằng- của cải trở thành biểu tượng sức mạnh tuyệt đối của người anh hùng.

 Đoạn trích Chiến thắng Mtao Mxây khép lại sự tưng bừng của chiến thắng, sự lớn mạnh của cộng đồng và uy danh vang dội của người anh hùng Đăm Săn. Người anh hùng sử thi là trọng tâm miêu tả của bức thanh hoành tráng. Tầm vóc lẫn chiến công của chàng trùm lên toàn bộ chiến công, toàn bộ thiên nhiên và xã hội Ê-đê. Tuy nhiên chúng ta thấy cảnh ăn mừng chiến thắng được miêu tả và kể lại tỉ mỉ với độ dài hơn hẳn so với đoạn miêu tả chiến đấu. Ngay ở đoạn miêu tả cuộc giao chiến, người đọc hoàn toàn không thấy cảnh đổ máu ghê rợn hay cảnh xóm làng tan tác sau chiến tranh. Bởi vì trong quan niệm dân tộc của người Ê-đê, cuộc chiến chỉ đóng vai trò là “bà đỡ lịch sử” khiến cho cộng đồng ngày càng phát triển, ngày càng có cuộc sống ấm no, thịnh vượng.Trong sự phát triển ấy, người anh hùng có vị trí hết sức lớn lao tầm cỡ. Sau mỗi chiến công của người anh hùng là một lễ ăn mừng hoành tráng của cộng đồng để suy tôn, ca ngợi cũng như thể hiện niềm vui về sự no đủ, đông đúc mỗi ngàu.

 Sau chiến thắng oanh liệt trước tù trưởng Mtao Mxây, Đăm Săn đã trở thành người anh hùng giàu có, hùng mạnh nhất. Tôi tớ theo về đặc như bầy cà tong, của cải đưa về nhiều như ong đi chuyển nước. Tràn ngập trong niềm vui, Đăm Săn đã cho toàn bộ tộc ăn mừng chiến thắng. Tiếng tuyên bố mở hội dõng dạc vang vọng của chàng khiến cho khắp núi rừng âm vang trong không khí háo hức. Cả cộng đồng người Ê-đê và người Ê-ga được tái hiện sinh động đầy sức sống. Và sừng sững trong xã hội ấy, là nét đẹp vừa hoành tráng, vừa lãng mạn của người anh hùng Đăm Săn. Cuộc đối thoại giữa Đăm Săn với dân làng (nô lệ) của Mtao Mxây khi chàng đến từng nhà kêu gọi mọi người đi theo mình cho thấy sự thống nhất cao độ giữa quyền lợi khát vọng của cá nhân anh hùng sử thi với quyền lợi, khát vọng của cộng đồng. Người thắng kẻ thua đều cùng một tộc người, trước cuộc chiến họ sống rời rạc thành hai nhóm, nay họ sống hòa hợp trong cùng một nhóm đông hơn, giàu hơn,mạnh hơn.

 Sau chiến thắng, Đăm Săn không quên sai tôi tớ làm lễ cảm tạ tổ tiên và thần linh đã giúp cho chàng chiến thắng, đã giúp bộ tộc của chàng ngày một vững mạnh giàu có. Ơ các con, ơ các con, hãy đi lấy rượu bắt trâu, rượu năm ché, trâu bảy con để dâng thần, rượu bảy ché, lợn thiến bảy con cầu cho ta được bình yên vô sự, nạn khỏi tai qua, lớn lên như sông nước, cao lên như cây rừng, không còn ai bì kịp. cách Đăm Săn sai tôi tớ sắm đồ lễ cúng thần chứng tỏ lòng thành kính sâu sắc với thần linh, tổ tiên của chàng. Nó cũng chính là tiếng nói tín ngưỡng của cả cộng đồng dân tộc Ê-đê. Sau khi làm lễ tạ khấn thần linh, tổ tiên Đăm Săn đã mời tất cả các anh em, bạn bè, tôi tớ ăn uống.: Hỡi anh em trong nhà, hỡi bà con trong làng, xin mời tất cả đến với ta, chúng ta sẽ mở tiệc ăn mừng năm mới…Tiếng mời chào sang sảng như chính tấm lòng hào hiệp của chàng Đăm Săn. Chàng đã thiết đãi bạn bè, dân làng bằng những vật chất đầy đủ, sang trọng, bằng niềm vui thân ái, khiến cho cả một vùng nhão ra như nước vui tới mức lươn trong hang, giun trong bùn, rắn hổ, rắn mai đều chui lên nằm trên cao sưởi nắng, ếch nhái dưới gầm nhà, kì nhông ngoài bãi thì kêu inh ỏi suốt ngày đêm. Không khí ăn mừng như thế này bây giờ mới có. Bởi bây giờ người Ê-đê mới có người thủ lĩnh anh hùng dũng cảm, hào hiệp đến thế. Đó chính là niềm tự hào sâu sắc của người Ê-đê về vị tù trưởng Đăm Săn. Trong đoạn văn này, nghệ nhân sử thi dùng nhiều những câu văn dài, những kiểu câu cảm thán, những hô ngữ, những kiểu câu so sánh trùng điệp liệt kê những biểu hiện của sự sung sướng, vẻ từng bừng tấp nập- biểu hiện của sự lớn mạnh và giàu có.

 Cách xây dựng hình tượng đẹp đẽ lớn lao của người anh hùng trong không khí đông vui nhộn nhịp , lớn mạnh của cộng đồng là đặc điểm nổi bật của sử thi  Tây Nguyên. Người anh hùng sử thi được toàn thể cộng đồng suy tôn tuyệt đối. Qua người anh hùng thấy được sự phát triển, ý chí thống nhất của toàn thể cộng đồng Ê-đê một biểu hiện quan trọng của ý thức dân tộc. Tuy kể về chiến tranh mà tư tưởng của sử thi lại hướng về cuộc sống thịnh vượng, no đủ, giàu có, sự đoàn kết, thống nhất và lớn mạnh  của cộng đồng tộc người. Điều đó thể hiện khát vọng lớn lao mà tộc người cùng thời đại gửi gắm: khát vọng về cuộc sống hòa bình, hạnh phúc.